Halide Edip ADIVAR

         Halide Edip, 1884 yılında İstanbul-Beşiktaş’ta dünyaya gelir. II. Abdülhamit devrinde Ceybi Hümayün başkatipliği, Yanya ve Bursa’da Reji müdürlüğü yapan Mehmet Edip Bey’in kızıdır. Annesi evvelce Ali Sami Paşa ile evlenmiş olan Bedrifem Hanım’dır[1]. Küçük yaşta annesini yitirir. Babası yeniden evlenir. Çocukluk yıllarını  Haminne dediği anneannesiyle büyükbabasının yanında geçirir. Çok sağlam bir Türk-İslam terbiyesiyle yetişir. Anneannesi Mevlevi’dir. Büyükbabası vatanını seven bir kişidir. Bu iki özellik Halide Edip’in geleceğinde etkili olur. Dedesinden dinlemiş olduğu Osmanlı-Rus savaşlarına ilişkin anılar, Ebu Müslim-i Horosani, Battal Gazi hikayeleri ve Hz. Ali’nin maceraları hayal gücünü geliştirir.

         H. Edip bir ara Yıldız yakınlarındaki Kiria Eleni’nin çocuk yuvasına verilir. Burada Rumca öğrenir. Sonra beş yaşında mahalle mektebine gider. Evde özel dersler almaya başlar. Yedi yaşında iken yaşı büyütülür. Üsküdar Amerikan Kolejline girer(1893)[2]. Bir süre kolejli bırakmak zorunda kaldığında günlerini babasının evinde Kur’an, Arapça, Farsça ve musiki dersleri alarak geçirir. Miss Dood’un derslerinden yararlanarak İngilizcesini geliştirir. İngiliz mürebbiyeden İngilizce, bir İtalyan’dan piyano öğrenir. 1899’da yeniden Amerikan Kolejine devam etmeye başlayan H. Edip, evdeki özel öğrenimini de sürdürür. Türkçe, Edebiyat ve Fransızca derslerine gelen Rıza Tevfik öğrencisine doğunun mistik felsefesini, sanat ve şiirini anlatır; biryandan da halk edebiyatına özel bir ilgi duymasını sağlar. Aynı dönemde ünlü matematikçi Salih Zeki’den de matematik dersleri alır. Bütün bu farklı tesriler onda ölçülü bir şahsiyet ve dengeli bir zihni yapı oluşmasına hizmet edecek, H. Edip karşılaştığı bütün yabancı kültürlerle milli kültürün mukayesesini yapacak, yabancı kültür değerlerinin milli kültürdeki karşılığını arayacaktır. 

H. Edip son sınıfa gelince babasını arkadaşlarından olan Salih Zeki ile evlenir.(1901) Bu evlilikten Ayetullah ve Hasan Hikmetullah Togo adında iki oğlu olur. [3]

H. Edip iş hayatına İstanbul Kız Lisesi’nde tarih öğretmeni olarak başlar. Bu devrede Türk tarihini iyice tanır; kendisini yazı hayatına hazırlar. 1908’den sonra ‘Tanin’ gazetesinin yazı kadrosunda yer alır. 31 Mart Olayı sırasında Tanin’deki yazılarından dolayı kara listeye alındığını öğrenince Mısır’a kaçar, oradan da İngiltere’ye geçerek olaylar bastırıldıktan sonra yurda döner.(1909) Salih Zeki’den ayrılarak Kız Öğretmen Okulu ve Kız İdadisinde öğretmenlik, Vakıf Kız Okullarında müfettişlik yapar[4]. Bu yıllardaki çalışmaları sırasında Herman H. Horne’un The Psycholoyicol Principle Of Education (1911) alı eserlerinden yararlanarak Talim ve Edebiyat (1912) adlı kitabı yazdı. İkinci defa evlenmek isteyen eşi Salih Zeki’yi bu isteğinden vazgeçiremediğinden boşanır.(1910) Bütün çalışmasını eğitim ve yardım hizmetlerine verir. Teali Nisvan Cemiyeti’nin kurucuları arasında yer alır. Balkan savaşı yıllarında hastanelerde çalışır. Tür Ocakları’nın faaliyetlerine katılır ve Türk Yurdun da yazar.

      Bu sıralarda Evkaf okullarında müfettişlik de yapan H. Edip, eğitimle ilgili önemi raporlar hazırlar. Bu raporlarında, çocuklara milliyetçilik hissinin verilmesini pedegolojik bir düş olarak kabul ettiğini söyleyen H. Edip, ‘Allah’ı tabiatı, insanları, refahı, güzelliği, çalışmayı ve sadece vatanı sevmeyi sevk edecek şiirleri ayırmalı ve yalnız onları çocuklara öğretmeliyiz’ der.[5]

1916’da H. Edip, Cemal Paşa’nın daveti üzerine Suriye’ye gider. Lübnan, Beyrut, ve Şam’daki okullarda incelemeler yapar. 1917’de  Dr. Adnan Adıvar’la evlenir; evliliğinde kendisi Suriye’dedir. Babasına vekalet vermek sureti ile evlenmiştir. Suriye’nin 4 Mart 1918 de boşaltılması üzerine H. Edip de buradan ayrılır[6]. İstanbul’a döner. Türk Ocağı’nın etkinliklerine katılır. ‘Köycülük’ kolunun açılmasına öncülük eder. 15 Mayıs 1919’da İzmir’in işgali sırasında Fatih ve Sultanahmet mitinglerinde halkı harekete geçirmeye çalışır ve halk üzerinde etkili olur. 6 Haziran 1919’dan itibaren sürekli olarak ‘Vakit’ gazetesinde yazar. ‘Büyük Mecmua’nın başyazarı olur. Yazılarıyla Milli Mücadele ruhunu canlı tutmaya çalışır.[7]

1919’da İstanbul’un işgalini protesto etmek üzere düzenlenen Fatih, Kadıköy ve Sultanahmet mitinglerinde binlerce insana hitaben söylediği ateşli nutuklarla milletin ızdırap tepkisine tercüman olur. Mücadele ruh ve azmini karşılar. Yüz binlerce kişinin ‘Allah Allah’ haykırışlarıyla ve ızdırap göz yaşları içinde dinlediği bu nutuklarda ‘Gece en karanlık ve ebedi göründüğü zaman, gün ışığı en yakındır.’, ‘Milletler dostumuz hükümetler düşmanımızdır.’ Gibi yıllarca hafızalardan silinmeyen cümleler söyler. Allah’a ve halklarına iman etmiş kitleleri Türk bayrağı ve Türk varlığı için can vermek üzere yemine davet ediyor ve yüz binlerce kişi  bir ağızdan ‘Vallahi’ diye mücadele yemini ediyordu. Bu faaliyetlerinden dolayı işgal kuvvetlerince evi boşaltılır. Kocası Adnan Adıvar’la birlikte Anadolu’ya geçerek Milli Mücadele’ye katılır[8].

İnönü Zaferi üzerine Kızıl Ay tarafından cepheye gönderilir. Cephelerde dolaşır Kızıl Ay hastanelerinde görev alır. Bir yanda Hakimyet-i Milliye gazetesinde çalışırken diğer yandan o günün heyecanını aksettiren yazılarını İstanbul’da çıkan gazete ve dergilerde yayınlar. Yunanların yaptığı zulümleri tespit eden ve daha sonra Genel Kurmay Başkanlığınca yayınlanan Tedkik-i Mezalim komisyonu raporlarının hazırlanmasında da görev alır. Milli Mücadele sırasında ordudaki çalışmalarından dolayı kendisine önce onbaşılık sonra başçavuşluk rütbeleri verildi[9]. Türk’ün ateşle imtihanı (1922) adlı anı kitabında ve Ateşten Gömlek (1922), Kalp Ağrısı (1924), Vurun Kahpeye (1926), Zeyno’nun Oğlu adlı romanlarında Kurtuluş Savışı’nı çeşitli yönlerini gerçekçi bir biçimde dile getirir.

Milli Mücadele’den sonra Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kurulur. Kurucuları arasında Dr. Adnan Adıvar da vardır. Bu parti İnönü hükümeti tarafından kapatılır. H. Edip’in de M. Kemal’le arası açılır. Halk Fırkası ile siyasi açıdan anlaşamaz. Siyasi alana yönelik fikir ayrılıkları yüzünden eşi ile birlikte Türkiye’den ayrılır.( M. Kemal’le arasının açılmasının bir başka nedeni de Milli Kurtuluş Savaşı sırasında Hindistan halkı Ankara’ya H. Edip Aracılığıyla yüz bin dolar göndermiştir. Bu paranın Milli Kurtuluş Savaşı için harcanması istenmiştir. H. Edip bu parayı Atatürk’e vermiş, Atatürk bu parayı Milli Kurtuluş Mücadelesinde                                                                                                                                                                                         harcamamış zaferden sonra İş Bankası’nın kuruluş sermayesi olarak kullanmıştır. Bu yüzden H. Ediple araları açılmıştır.)

H. Edip eşi ile birlikte önce dört yıl İngiltere de on yıl da Fransa da yaşar. Yurt dışındayken Türkiye hakkında çeşitli konferanslar verir; İlk defa Amerika’ya bir defa da Hindistan’a davet edilir. 1928’de Williamstown’daki Political İnstunte’deki yuvarlak masa konferansına başkanlık yapan ilk kadın olarak basının büyük ilgisini çeker.

         İkinci Amerika seyahatini Colombia Üniversitesi Bernard Collage’nin davetlisi olarak 1931’de yapan H. Edip Bernard Collage’de Türk tarihi üzerine konferanslar verir ve bir önceki seyahatinde olduğu gibi seri konferanslarda ülkeyi dolaşır. Bu dersler sonucu Türkiye Batıya Bakıyor adlı eseridir. (1930) 1935’te İslam üniversitesi kurmak için açılan kampanyaya katılmak üzere Hindistan’a giden H. Edip orada da birçok konferanslar verir ve konferanslarını bir kitapta toplar.( Conflict Of East and West in Turkey) Hindistan izlenimlerini de İndia (1937)’de yazdı.

1926-1939 yılları arasında edebi çalışmalarının yanı sıra tarih felsefesi, Şark ve Garp medeniyetleri ve Türkiye’nin karşılaştığı sorunlar üzerinde fazlaca durur. Atatürk’ün ölümünden sonra 1939’da yurda döner. 1940 yılında Profesör olarak İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde İngiliz dili ve edebiyatı kürsüsünü kurmakla görevlendirilir. H. Edip’in Shakespare hakkında verdiği açılış dersi büyük yankılar uyandırır. 1950 yılında Demokrat Parti listesinden bağımsız olarak İzmir milletvekili seçilip TBMM’ye girinceye kadar üniversitedeki görevi devam eder[10]. 5 Ocak 1954’te Cumhuriyet gazetesinde ‘Siyasi Vedaname’ başlıklı bir yazı yayınlayarak Milletvekilliğinden ayrılır. Üniversiteye geçer. 1955’te eşi Adnan Adıvar’ı kaybeder. Büyük bir sarsıntı geçirir. Yazı hayatına ait çalışmalarını yürütür. 9 Ocak 1964’te vefat eder. İstanbul Merkez Efendi mezarlığına gömülür. H. Edip’in romancılık dönemlerini üç romanı Handan, Ateşten Gömlek ve Sinekli Bakkaldır.

                                 ****

H. Edip vakur, kibar ve idealist bir kadındır. İyimserdir. İyi bir hatiptir. Milliyetçi ve mücadelecidir. Uygar bir insandır. Arapça, Fransızca  ve İngilizce bilir. Piyano çalar. Okumayı çok sever. Hassas ve zekidir. Yazarken yalnızlığı arar. Yanında sürekli olarak kahve v sigara bulundurur. Yazmaktan haz duyar. Çalışmaya sabahtan başlar. Özellikle gece vakti el ayak çekilince rahat yazar. Duyarak yaşayarak ve büyük bir heyecanla yazar.[11]

                                            ****                  

H. Edip’in roman ve hikayeleri muhteva bakımından üç gurupta toplanabilir:

1- Daha çok kadın meselelerini ele alan ve eğitilmiş kadının cemiyetteki yerini arayan eserleri: Heyula, Seviye Talip, Yeni Turan, Handan, Son Eseri, Mevud Hüküm, Raik’in Annesi ve hikayelerini topladığı Harap Mabetler.

2- Milli Mücadele yıllarını anlatan esreleri: Dağa Çıkan Kurt, İzmir’den Bursa’ya, Ateşten Gömlek, Kalp Ağrısı, Vurun Kahpeye, Zeyno’nun oğlu.

3- Şahsiyetleri, içinde bulundukları geniş toplumla birlikte ele alan cemiyet romanları:

Sinekli Bakkal, Yol Palas Cinayeti, Tatarcık, Sonsuz Panayır, Döner Ayna, Akide Hanım Sokağı, Hayat Parçaları, Sevda Sokağı Komedyası, Çare Saz, Kerim Usta’nın Oğlu.

Kitaplarına girmemiş hikaye ve denemeleri Kubbede Kalan Hoş Seda adlı kitapta derlenen H. Edip’in son romanları şöhreti ile bağdaşamayacak kadar zayıf olup bunlarda bir  bıkkınlık ve acelecilik görülmektedir. Yazarın Kenan Çobanları ve madde ile ruhun karşılaştırıldığı Maske ve Ruh adlı iki de tiyatro eseri vardır. Ayrıca Henri Massein İslam adlı Fransızca eserini İngilizceye çevirmiş. Shakespeare’den Hamlet Nasıl Hoşunuz Giderse George Orwell’den Hayvan Çiftliği Walpole’den Gizli Belde adlı tercümeleri yapmıştır. Türkiye ile ilgilenen yabancıların baş vurduğu birinci dereceden eserler olan Memoirs’i Mor Salkımlı Ev, The Turkish Ordeal’dan Türkün Ateşle İmtehanı Türkçe olarak Hindistan’daki konferanslarında Conflict Of East and West İn Türkey adıyla yayımladı. Halide Edip’in İnceleme Mahsulü diğer bir çalışması da üç ciltlik İngiliz Edebiyatı Tarihidir.[12]

Adıvar'ın Seviye Talip (1910), Handan (1912) ve Son Eseri (1913) gibi ilk romanları aşk öyküleri anlatan yapıtlardır. Yazar kahramanlarını yakıp yıkan bir sevgiyi dile getirmek istediği için kişilerin iç dünyasına yönelir ve bu sevginin zamanla bir tutkuya dönüşmesini sergiler. Bu yapıtların önemli özelliğini, birbirine benzeyen ve ondan önceki Türk romanlarında bulunmayan kadın kahramanlarda aramak doğru olur. Yazarın asıl amacı kadın kahramanların kişiliklerini erkeklerin gözüyle değerlendirmek olduğu için, romanlarının anlatıcısı olarak bu kadınlara âşık erkekleri seçer ve fırtınalı bir aşk öyküsünü onların anı defterlerinden ya da mektuplarından anlatır. Erkek (bazen kadın da) evli olduğu için, kaçınılması olanaksız bir iç çatışma, romanların moral sorununu oluşturur ve roman ya kadının ya da erkeğin ölümüyle biter. Adıvar'ın, biraz kendi olduğunu iddia edilen bu kadın kahramanları, yazarın o dönemde ideal saydığı Türk kadınını temsil ederler. Seviye Talipler, Handanlar, Kâmuranlar her şeyden önce güçlü kişiliği olan, haklarını savunan, Batı terbiyesi almış, ama Batılılaşmayı giyim kuşamda aramayan, resim ya da müzik gibi bir sanat alanında yetenek sahibi, yabancı dil bilir, kültürlü ve çekici kadınlardır.

Adıvar 1910 yıllarında Ziya Gökalp, Yusuf Akçura ve Ahmet Ağaoğlu ile birlikte Türk Ocağı'nda çalışmaya başladıktan sonra yazdığı Yeni Turan adlı romanında (1912) yurt sorunlarına eğilir. II. Meşrutiyet döneminde geçen bu ütopik romanda, Yeni Turan adlı idealist bir partinin program ve çalışmalarını anlatırken yeni bir Türkiye'nin hangi sağlam temellere oturtulması gerektiği hakkında o zamanki görüşlerini açıklamak fırsatını bulur. Ateşten Gömlek (1922) ve Vurun Kahpeye (1923) romanlarında Kurtuluş Savaşı sırasında Anadolu'da tanık olduğu olayları, direnişleri, kahramanlıkları, ihanetleri anlatırken kendi gözlemlerinden yararlandığı için daha gerçekçidir. Bununla birlikte, bir aşk sorununun aşıldığı bu yapıtlarda da yüceltilmiş kadın kahraman yerini korur. Ancak şimdi, yine olağan dışı bu kadın, öncekiler gibi bireysel sorunlarla sarsılan kültürlü bir sanatçı olarak değil, milli dava peşinde erdemlerini kanıtlayan ya da Anadolu'da düşmana karşı savaşan bir yurtsever olarak çıkar karşımıza.

Adıvar'ın ilk yapıtlarında Türk okuruna sunduğu bir yenilik yarattığı bu kadın imgesidir. Bu imge toplumda birbirine karşıt olarak algılanan değerleri uzlaştırdığı için önemliydi. Osmanlı -İslam geleneklerine göre ev kadını olarak yetiştirilmiş basit ve cahil kadın, o dönemin aydın kesiminin gözünde geri kalmış bir uygarlığın simgesi gibiydi. Öte yandan Batılılaşmış "asrî" kadın da köklerinden kopmuş, değerlerini şaşırmış, namus anlayışı kuşku uyandıran bir kadındı. Adıvar'ın kahramanları işte bu çelişkiyi kendilerinde uzlaştırmakla bir özleme cevap veriyorlardı. Çünkü bunlar hem Batılılaşmış hem de milli değerlerine bağlı kalmış, hem serbest hem de namus konusunda çok titiz, ahlakı sağlam kadınlardı. Gerektiğinde bir erkek gibi spor yapan, ata binen bu kadınlar üstelik dişiliklerini de korumayı başarmışlardır.

Adıvar'ın en ünlü romanı Sinekli Bakkal'da (1936) ileri bir adım attığını, yeni bir aşamaya vardığını görürüz. İlk romanlarının olay örgüsü bir iki kişi arasındaki bireysel ilişkilere bağlı olarak gelişirken, II. Abdülhamid dönemindeki Türk toplumunun panoramik bir tablosunu sergileyen Sinekli Bakkal'ın olay örgüsü siyasal, düşsel, toplumsal sorunlarla örülmüş olarak gelişir. Romanın okuru en çok çeken yönü de fakir kenar mahallesi, zengin konakları ve saray çevresiyle II. Abdülhamid zamanının İstanbul'u anlatmasıdır. Ne var ki yazarın amacı bir dönemin Türk toplumunu yansıtmak değildir yalnızca. Bu felsefi romanda çevrelerin bir işlevi de belli değerlerin temsilcisi olmaktır. Sinekli Bakkal mahallesi gelenekleri ve insancıl değerleri sürdüren halk kesimini; Genç Türkler'den Hilmi ve arkadaşları devrimci aydınları; saray çevresi ise, yozlaşmış yönetici kesimi temsil eder. Roman iki kısma ayrılmıştır. Birinci kısmın ana teması Abdülhamid'in istibdat idaresi karşısında şiddete başvurarak devrim yapmanın geçerliliği sorunudur. Gerçi Adıvar içtenlikle ezilen halktan yanadır, ama gelenekçiliği ve savunduğu mistik dünya görüşü şiddete başvurarak devrim yapmayı onaylamasına izin vermez. Romanda II. Meşrutiyet'in ilanı "asırların kurduğu müesseselerin köklerini" söken, "içtimaî ve siyasî nizam ve intizamı" altüst eden bir devrim olarak nitelenir. Doğru tutum Mevlevî tarikatından Vehbi Dede'nin yaptığı gibi "herhangi bir hayat fırtınasını sükûnetle seyretmek"tir. Yazar devrimden değil evrimden yanadır. Romanın ikinci kısmında yozlaşmış saray çevresi sergilenirken ana tema olarak Rabia ile Peregrini ilişkisi gelişir ve evlilikle son bulur. Bu evliliğin simgesel anlamı Batı ile Doğu'nun bileşimi olarak yorumlanmıştır. Ama Peregrini'nin "öyle basit ve insanî ananeler" dediği geleneklere bağlı Sinekli Bakkal mahallesindeki cemaat yaşamına hayran olması, Müslümanlığı kabul ederek Rabia ile evlenmesi ve mahalleye yerleşmesi, daha çok Doğu değerlerinin üstünlüğüne işaret sayılmaktadır. Ne var ki yazar, Rabia ile Peregrini'nin sevişip evlenmelerine inandırıcı bir hava verememiştir. Fark edilir ki, olaylar yazarın kafasındaki bir görüşü dile getirmek için tertiplenmekte ve Doğulu kadın ile Batılı erkek yazarın tezi gereği seviştirilip evlendirilmektedirler. Birinci kısımda olay örgüsünün doğal gelişimi, farklı dünya görüşlerine sahip kişiler arasındaki çatışmadan doğan gerilim ve dramatik sahneler, ikinci kısımda yerlerini, zorlama izlenimi veren bir ilişkiye ve saray çevresinin tanıtılmasına bırakınca romanın sanatsal düzeyi düşer.